İskoç aydınlanması nedir
Aydınlanma, genel olarak Avrupa’da 15. Yüzyıldan itibaren her alanda ortaya çıkan yenilenme hareketleri ile gelişme hareketlerinin, 18. Yüzyılda nihai hedeflerine ulaşmasıyla ortaya çıkan konsensüse verilen genel bir ad olarak tanımlanabilir.
Aydınlanmanın İskoç Aydınlanması, Fransız Aydınlanması, Alman Aydınlanması, İngiliz Aydınlanması ve Amerikan Aydınlanması gibi çeşitleri olmakla beraber, her bir aydınlanma kendi yerel dinamiklerine göre gelişmiş ve nihai hedefine ulaşmıştır. Bu bağlamda, aydınlanmanın çıkış noktaları ile sonuçları her ne kadar birbirine benzese de, çıktıkları ülkelerde geçirdikleri evrim ve aşamalar birbirinden çok farklı boyutlarda olmuştur.
İskoç Aydınlanması, etkileri bugün bile hala devam eden bir anlayışla, sosyal ve iktisadi alanda ortaya attığı tezler itibariyle de güncelliğini koruyabilmiştir. İskoç Aydınlanma geleneği, diğer aydınlanma geleneklerinde olduğu gibi sadece toplumun bir kısmının değil, tüm toplum kesimlerinin katkısıyla kimseyi ve hiçbir kurumu dışlamadan ve ötekileştirmeden oluşmuştur. Bu yönleriyle bile toplumun tüm kesimlerini içine alan fikirsel akımların ve değişimlerin, diğerlerine göre daha uzun ömürlü olacağı ve sağlam temeller üzerine inşa edilebileceğine en güzel örnek olmuştur.
Aydınlanma çalışmalarında ve yapılan araştırmalarda, İskoç Aydınlanması uzun bir süre boyunca ihmal edilse de, İskoç Aydınlanması günümüz şartlarında önemini korumakla beraber, çağdaş liberalizm tartışmalarının da en önemli yönünü oluşturmaktadır. İskoç Aydınlanmasının ortaya çıkmasında en önemli kurumsal kültür ve alt yapı, İngiltere ile İskoçya arasında 1707 tarihinde yapılan Birlik Antlaşmasının ardından ortaya çıkan İskoç kurumları olan Üniversite, Kilise ve Hukuk sistemlerinin bağımsız kalmasıyla sağlanabilmiştir. Söz konusu kurumlar, aynı zamanda İskoç Aydınlanmasını kuran ve kurumsallaştıran kişilerin profesör, din adamları ve hukukçular olduğunu göstermiştir (Köktaş, 2018).
İskoçlar, hükümet ve kamu hizmetleri, ekonomi ve ticaret, eğitim, hukuk, bilim ve tıp, felsefe ve teoloji, sosyal bilimler, sanat ve kültürün her alanında, yapıldıkları dönemle kıyaslanamayacak şekilde ilerlemeler göstermiştir. Bu kapsamda İskoçların ahlak felsefesine olan katkısı, 18. yüzyıldan 19. yüzyıla Britanya, Avrupa ve Kuzey Amerika’da büyük bir etkiye sahip olmuştur. İskoç ahlak felsefesi temelde üç ana eğilime sahiptir. İlk olarak ahlakı, ya doğal felsefenin bir devamı ya da insan doğasının ampirik bilimine bağlı bir biçimde değerlendirmişlerdir. İkinci olarak, çoğu İskoç filozof bencil Epikürcü teorileri ve Clarke ile ilişkilendirilen ahlak rasyonalizmini reddederek, ahlak motivasyonunu ve ahlaki değeri açıklamaya çalışmışlardır. Bu tavır, duyumcu ahlak duygusu teorilerinin ortaya çıkmasını sağlamıştır (Köktaş, 2018).
Kaynaklar;
Köktaş M. (2018). İskoç Aydınlanması ve Liberal Ahlak Teorisinin Temelleri. İçinde: Aktan CC, Şahin B (Editörler). Liberalizm, Demokrasi ve Sınırlı Devlet, 1. Baskı. Ankara, Orion Kitabevi, 127-170.
